فصل اوّل: سه دلیل از دلائل امامت امیر المؤمنین علیه السّلام ،جهت اوّل: تحقیق در الفاظ «حدیث ثقلین»

جهت اوّل: تحقیق در الفاظ «حدیث ثقلین»

این حدیث شریف، مشهور است به «حدیث ثَقَلیْن»، و ثَقَلَیْن، تثنیه «ثَقَل» مى باشد، و کلمه ثَقَل در لغت به معناى آن چیزى است که مسافر با خود حمل مى کند، و ناگفته نماند که عدّه اى از محدّثین و اهل لغت، این کلمه را «ثِقْلَیْن» یعنى به کسر ثاء و سکون قاف، قرائت کرده اند، که در این صورت تثنیه ثِقْل، خواهد بود، و ثِقْل در لغت به معناى بار سنگین و گنج آمده است، ولى به نظر مى رسد کلمه «ثقلین» در این حدیث شریف، به فتح ثاء و قاف باشد.

فیروز آبادى در کتاب «القاموس المحیط» مى گوید: و ثَقَل (به حرکت قاف) متاع مسافر و اثاثیه او و نیز هر چیز نفیسى را که پنهان و محفوظش مى دارند گویند، و از همین لغت است حدیث شریف: إِنِّی تارِکٌ فِیْکُمُ الثَّقَلَیْنِ، کِتابَ اللهِ وَعِتْرَتِی(1).

و اینکه ما ضبط اوّل را بر ضبط دوّم ترجیح دادیم بدین جهت است که: تناسب ضبط اوّل (که ثَقَلَیْن باشد) با موقعیّتى که این حدیث شریف از رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم صادر گردیده بیشتر است، توضیح مطلب اینکه:

مسافرى که از شهرى به شهرى کوچ مى کند ـ خصوصاً اگر هرگز قصد بازگشت به مبدأ را نداشته باشد ـ اسباب و اثاثیه زندگانى اش را با خود مى برد، و از آنجا که حمل و نقل در آن زمان به سختى و مشقّت انجام مى گرفت و انسان نمى توانست تمام لوازم و اثاثیه زندگى را از جائى به جائى ببرد، لا محاله، هنگام کوچ کردن، به حمل گرانبهاترین و نفیس ترین اشیاء تحت تملّکش اکتفاء مى کرد.  
رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم در مقدّمه «حدیث ثقلین» مى فرمایند: بدرستیکه من دعوت شده ام و به این دعوت جواب گفته ام، و بنا بر بعضى از نقلها فرمودند: من دعوت خواهم شد و جواب مثبت به این دعوت خواهم داد، و آن حضرت با این فرمایشات، اِخبار از قرب رحلت جانگدازشان مى فرمایند، و اینکه این سراى فانى را ترک و به سراى باقى خواهند شتافت، و متعاقب این اِخبار، مى فرمایند: «وإنّی تارکٌ»، موقعیّت سفر آخرت اقتضاء مى کند آن حضرت عزیزترین و گرانبهاترین اشیاء خودشان را با خود ببرند، ولى به مقتضاى رأفت و لطف بى شائبه اى که بر امّت دارند، و از آنجائیکه حرص بر بقاء این دین حنیف و شریعت غرّاء دارند، این گرانبهاترین اشیاء که در طول حیات پربرکتشان نهایت اعتناء و توجّه به آنها را داشتند در بین امّت باقى گذاشتند، و در جاى خود ثابت است که محبوب ترین، گرانبهاترین و نفیس ترین چیز نزد آن حضرت همانا قرآن کریم، و خاندان پاکش بودند، پس آنچه را که روى حساب مسافرت از این دار فانى باید با خود ببرند، به حساب رأفت و محبّت بى دریغى که به امّت دارند در بین آنها باقى مى گذارند، و سپس توصیه مى فرمایند که: امّت به آنها چنگ زده و از آنها دورى نگزینند، زیرا هدایت ابدى آنان در گرو تمسّک به این دو گوهر نفیس و گرانبهایى است که آن بزرگوار به مقتضاى لطف خاصّش بر امّت در بین آنان باقى گذاشته اند، و البتّه انسب بودن «ثَقَلین» با این معنى، کاملاً واضح است، ولو اینکه قرائت دیگر نیز وافى به مقصود است.
در ادامه تحقیق در الفاظ «حدیث ثقلین» گفته مى شود: همچنانکه ملاحظه نمودید در نقل اوّل، عبارت حدیث «ما إنْ أَخَذْتُمْ بِهِما لَنْ تَضِلُّوا»، و در نقل دوّم «ما إنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا» بود، و این دو نقل در عبارات غیر ترمذى نیز موجود است، لفظ «ما إنْ أَخَذْتُمْ» و یا عبارتى که مشتمل بر کلمه «اَخْذ» باشد در مدارک زیر بچشم مى خورد:
مسند احمد بن حنبل: ج5/492، حدیث 18780، مسند ابن راهویه به نقل ابن حجر عسقلانى در «المطالب العالیة» حدیث 1873، طبقات ابن سعد: ج1/194، صحیح ترمذى: ج2/219، مسند ابى یَعْلى به نقل علاّمه بَدَخشى در «مفتاح النّجا»، المعجم الکبیر طبرانى: ج3/62، حدیث 2678، مصابیح السنّة: ج4/190، حدیث 4816، چاپ دار المعرفة ـ بیروت ـ 1407 هـ.ق، جامع الاصول: ج1/278، حدیث 66، چاپ دار الفکر ـ بیروت ـ 1403 هـ.ق، ونیز مصادر دیگر.
و لفظ «تمسّک» در مسند عبد بن حمید: 265، و تفسیر «الدرّ المنثور»، و «الجامع الصغیر» و «احیاء المَیْت» که هر سه از تألیفات جلال الدّین عبدالرّحمن سیوطى است موجود است.
و با مراجعه به کتب لغت درمى یابیم که مراد از کلمه «اَخْذ» یا کلمه «تمسّک» در چنین مواردى که «حدیث ثقلین» یکى از آن موارد است، «تبعیّت و پیروى» است، و اتّفاقاً خود کلمه «الإتّباع» که معنایش همان «تبعیّت و پیروى» است در لفظ روایات ابن ابى شیبه در کتاب «المصنَّف»، ج10/505، حدیث 10127 (چاپ الدّار السّلفیّة ـ هند ـ 1401 هـ.ق) آمده است.
و در ادامه نقل الفاظ «حدیث ثقلین»، به نقل دیگرى برخورد مى کنیم، و آن وجود لفظ «الإعتصام» است بجاى لفظ «الأخْذ» و لفظ «التمسّک»، که در روایت خطیب بغدادى به نقل علاّمه بدخشى در کتاب «مفتاح النّجا» آمده است، و لفظ «اعتصام» در قرآن و حدیث و استعمالات فصیح، بدون شکّ همان تمسّک است، پس مآل این نقل، به یکى از دو نقل سابق است.
و شاهد بر اینکه «اعتصام» در قرآن و حدیث به معناى «تمسّک» است، روایتى است که در کتب فریقین موجود است که امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه مبارکه: (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا)(2)مى فرمایند: نَحْنُ حَبْلُ اللهِ(3): ما هستیم ریسمان خداوند متعال.
و با مراجعه به تفسیر فخر رازى(4) در ذیل این آیه مبارکه، و نیز تفسیر خازن(5) و تفاسیر دیگر مشاهده مى شود که در مقام تفسیر این آیه، حدیث ثقلین را متذکّر مى شوند.
پس «اعتصام» همان «تمسّک»، و «تمسّک» به معناى «اتّباع و پیروى» است، و با وجوب تبعیّت و پیروى که مفاد «حدیث ثقلین» است، بدون هیچ تأمّلى و اشکالى امامت و خلافت ثابت خواهد شد.
نتیجه الفاظ «حدیث ثقلین» این مى شود که: على و اهل بیت علیهم السّلام خلفاء رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم بعد از آن حضرت مى باشند.
نکته جالب اینکه: درست است که ما خلافت امیرالمؤمنین علیه السّلام و اولاد طاهرینش علیهم السّلام را از ملاحظه الفاظ مختلف «حدیث ثقلین» استنتاج نمودیم، ولى اتّفاقاً در بعضى از الفاظ دیگرى که در کتب قوم موجود است، و تصریح به صحّت اسناد آن نقلها نیز نموده اند، لفظ «خلیفتین» بجاى «ثقلین» آمده است، که البتّه این لفظ (یعنى لفظ خلیفه)، صریح در مدّعاى شیعه امامیّه مى باشد(6).
و شنیدنى تر از اینها اینکه: عبدالرّؤوف مناوى مصرى در کتاب «فیض القدیر فى شرح الجامع الصّغیر» در شرح کلمه «عِتْرَتى» مى گوید: «عترت رسول خدا (صلّى الله علیه وآله وسلّم) همان اصحاب کساء هستند که خداوند متعال پلیدى را از آنها دور کرده، و آنان را پاک فرموده پاک کردنى(7).
ملاحظه مى فرمائید که الفاظ مختلف «حدیث ثقلین» هریک مؤکِّد و مبیّن مدلول دیگرى بوده، و همه آنها منتهى به تعیین امام و خلیفه بعد از رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم، و بیان گوى منصب خلافت و امامت مى باشند.
نتیجه سخن اینکه: «حدیث ثقلین» ولو به الفاظ گوناگون نقل شده است، ولى تمامىِ آنها مفید یک معنا بوده و آن «امامت و خلافت» است، و در بین این الفاظ، دلالت لفظ «خلیفتین» از همه صریح تر است.
و از اینجا درمى یابیم که قرآن کریم و روایات صادره از رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم چگونه یکدیگر را تصدیق مى نمایند، قرآن مى فرماید: (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا)، رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم در «حدیث ثقلین» مى فرمایند: إنّی تارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتابَ اللهِ وَعِتْرَتِی أَهْلَبَیْتی ما إنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِما لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَبَدَاً.
آنچه را قرآن کریم به عنوان «حبل الله» امر به اعتصام به آن مى فرماید، رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم به عنوان «عِترتی أهلبیتی» دستور به تمسّک به آن مى فرمایند.
تا اینجا بحث ما در جهت اوّل که مربوط به الفاظ «حدیث ثقلین» بود پایان یافت، و در ضمن چگونگى دلالت این حدیث شریف بر مدّعاى شیعه، به هر لفظى که باشد، معلوم شد و البتّه بحث از دلالت «حدیث ثقلین» بر امامت و خلافت در صورتى است که استدلال ما به نقلهایى از حدیث باشد که در آنها لفظ «خلیفتین» بکار نرفته است، و الاّ همانگونه که بیان شد، این نقل (یعنى نقل با لفظ خلیفتین) صریح در مدّعاى شیعه امامیّه بوده و جاى هیچگونه شکّى در دلالت حدیث شریف بر منصب امامت و خلافت بعد از رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم نخواهد.

(1) القاموس المحیط: ج3/353، المؤسّسة العربیّة ـ بیروت.
(2) سوره آل عمران: 3/103.
(3) الصّواعق المحرقة: 233، چاپ دارالکتب العلمیّة ـ بیروت ـ 1414 هـ.ق.
(4) تفسیر فخر رازى: ج8/173.
(5) تفسیر خازن: ج1/277، دار الکتب العلمیّة ـ بیروت ـ 1415 هـ.ق.
(6) مسند احمد: 6/232، حدیث 21068 و ص244، حدیث 21145، و کتاب السُّنّة تألیف ابن ابى عاصم: ص336، حدیث 754، چاپ المکتب الاسلامى بیروت ـ 1415 هـ.ق، مجمع الزّوائد: 9/165، چاپ دارالکتاب العربى ـ بیروت 1402 هـ.ق، وحافظ هیثمى بعد از نقل روایت از کتاب «المعجم الکبیر» طبرانى مى گوید: رجال سند حدیث همگى مورد وثوق هستند، و الجامع الصّغیر (همراه با شرحش): 3/14، و سیوطى بعد از نقل روایت، تصریح به صحّت سند آن مى نماید.
(7) فیض القدیر: ج3/14، شرح حدیث 2631، دار الفکر ـ بیروت ـ 1391 هـ.ق.