موقوفات حضرت فاطمه سلام الله علیها

موقوفات حضرت فاطمه سلام الله علیها

زندگى کوتاه حضرت زهراى مرضیه علیهاالسلام برکات بى شمارى را به دنبال داشت، برکات معنویش سراسر تاریخ اسلامى را فرا گرفت، حکایت هاى پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله و ائمه اطهارعلیهم السلام از رفتار خداپسندانه ان حضرت بالاترین مدرسه انسان سازى آنان بود، مفسران ژرف اندیش در ذیل سوره کوثر، حضرت فاطمه صلوات الله علیها و فرزندان بزرگوارشان را مصداق حقیقى کوثر - خیر کثیر - دانسته اند (1) ، که خدای متعال آنها را به پیامبرش عنایت کرد پس نمى توان برکات وجودى حضرت فاطمه سلام الله علیها را منحصر در امور معنوى تنها دانست، عملکرد و سیره پیامبرگونه ان حضرت در امور مادى و معنوى هر دو برکت را به دنبال داشت. ان حضرت در باب صدقات و موقوفات برترین بانوى جهان بوده و هستند، هر چه را مالک بوده بر اساس سیره پدر بزرگوارشان تقدیم به فقراء و مستمندان مى نمود ندو علاوه بر کمک هاى مقطعى کمک هاى جاویدان و مستمرى - موقوفات و صدقات - داشته اند.
علامه بزرگوار مجلسى (ره) مى گوید: سید بن طاووس(ره) رو به فرزندش نمود، گفت: پسرم، موقوفات و صدقات جده ات حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام همانند العوالى - حیطان سبعه - و ... از اموالى بود که رسول خدا صلى الله علیه وآله آنها را بدون جنگ و درگیرى مالک گردیدند و کسى در آن شریک نبوده و ملک خالص آن حضرت شد و «فئ » محسوب شد و پیامبر خدا صلى الله علیه وآله آنها را در زمان حیات خویش به دخترشان به صورت هبه (بخشش) واگذار کردند. حضرت فاطمه سلام الله علیها هم آنها را در راه خدا ی متعال وقف نمودند - غیر از فدک که توضیحش خواهد آمد - و سپس «موقوف علیهم » - کسانى را که مى توانند از آن موقوفات استفاده نمایند - مشخص کرد.
سپس سید بن طاووس(ره) اضافه کرد و گفت فرزندم: در ارزش آنها همین قدر بس که بعضى از آن اموال سالانه بین 24000 تا 70000 درهم درآمد داشته است. (2)

● اسامى صدقات حضرت صدیقه طاهره صلوات الله علیها:
الف) «ام العیال »: چشمه اى است که به برکت آن روستایى بزرگ در کنارش ساخته شده، این روستا در نزدیکى قلعه هاى «آرة » که بین راه مکه و مدینه است واقع شده، در آن روزگار بیش از 20000 نخل خرما داشته است و امروز هم در آنجا میوه هاى مختلف مانند: لیمو، انگور، موز به عمل مى آید، «ام العیال » در یکصد و هفتاد کیلومترى مدینه منوره و پنجاه و شش کیلومترى شرق «سقیا» قرار دارد. (3)
عرام بن اصبغ سلمى که شخصى مورد اطمینان است و در سال هاى 275 هجرى قمرى زندگى مى کرده و در شناسایى منطقه «تهامه » از خبرگى ویژه اى برخوردار بود (4) مى گوید: «ام العیال » قریة صدقة فاطمة الزهراء بنت رسول الله (صلى الله علیه و آله)؛ روستاى ام العیال صدقه و موقوفه حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام دختر رسول خدا صلى الله علیه وآله است. (5)
امروز هم فرزندان حضرت فاطمه سلام الله علیها از آن بهره مى گیرند.
این چشمه و این سرزمین از سوى حضرت صدیقه طاهره علیهاالسلام بر سادات حسینى وقف گردیده است. (6)
چه بسا وقف بر سادات حسینى از آن جهت بوده که بنا بر پیش بینى حضرت فاطمه سلام الله علیها امامت در نسل و فرزندان حضرت حسین بن على - علیهما السلام - استمرار پیدا مى کرده و از سوى دیگر بعد از شهادت ابا عبدالله الحسین علیه السلام فرزندان آن حضرت بیشتر مورد غضب و ناخوشایندى حاکمان بنى امیه واقع مى شدند و نیاز به یک پشتوانه مالى خاص داشتند. از این رو ««ام العیال » » را وقف سادات حسینى مى نماید و در بین مسلمانان روشن و مسلم است که اموال موقوفه باید صرف «موقوف علیهم » گردد.
سمهودى نیز مى نویسد: «ام العیال »، چشمه اى است که متعلق به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بوده سپس آن را وقف نمودند. توسط این چشمه بیش از بیست هزار نخل آبیارى مى گردیده و جعفر بن طلحة بن عبیدالله تیمى دویست هزار دینار جهت احیاء آن و اطراف آن صرف کرده است. (7)
ب: دیگر موقوفات حضرت صدیقه طاهره در وصیت نامه شان به امیر المومنین على بن ابیطالب علیه السلام چنین آمده است: ابوبصیر مى گوید: امام محمد باقرعلیه السلام فرمودند: آیا وصیت نامه مادرم فاطمه علیهاالسلام را در این مورد بخوانم؟ ما تقاضا و درخواست نمودیم که قرائت کند. حضرت ظرف کوچک (و یا زنبیلى) را بیرون آورد و نوشته اى را از آن میان به دست گرفتند و چنین قرائت کردند:
«بسم الله الرحمن الرحیم، هذا ما اوصت به فاطمة بنت محمد رسول الله - صلى الله علیه و آله - اوصت بحوائطها السبعة، العواف و الدلال و البرقة و المیثب و الحسنى و الصافیة و ما لام ابراهیم الى على بن ابى طالب فان مضى على فالى الحسن فان مضى الحسن فالى الحسین فان مضى الحسین فالى الاکبر من ولدى. شهد الله على ذلک و المقداد بن الاسود و الزبیر بن عوام و کتب على بن ابى طالب - علیه السلام -»؛ (8) این وصیت نامه اى است که حضرت فاطمه زهرا صلوات الله علیها دختر محمد پیامبر خدا صلى الله علیه وآله بدان وصیت نمود. در آن وصیت نمود که زمین ها و باغ هاى دیوار شده هفت گانه: العواف، الدلال، البرقه، المثیب، الحسنى، الصافیه و مشربه ام ابراهیم، در اختیار على بن ابى طالب صلوات الله علیه است و چنانچه على از دنیا رفت در اختیار فرزندم حسن بن على - علیهما السلام - قرار مى گیرد و چنانچه او از دنیا رفت در اختیار فرزند دیگرم حسین بن على - علیهما السلام - خواهد بود و بعد از او در اختیار بزرگترین فرزندانم قرار خواهد گرفت. گواهى مى دهد بر این وصیت نامه خدای متعال و سپس افرادى همانند مقداد بن اسود کندى و زبیر بن عوام. که وصیت نامه توسط امیرمؤمنان على بن ابیطالب علیهما السلام نوشته شد.
همانند روایت فوق با اندکى اختلاف از امام صادق و امام رضا - علیهما السلام - نقل گردیده و مضمون گذشته را مورد تاکید قرار داده اند.
سمهودى درباره باغ هاى هفتگانه به نقل از واقدى گفته است: مخیریق در میان یهود بنى نضیر عالم اندیشمند و متعهدى بود که ایمان به پیامبر خدا صلى الله علیه وآله آورد سپس اموالش را در اختیار آن حضرت قرار داد و این اموال همان باغ هاى دیوار کشیده هفتگانه بوده است. و همچنین از محمد بن کعب نقل کرده که: که این اموال متعلق به مخیریق یهودى بوده، چون جنگ «احد» فرا رسید رو به دیگر یهودیان کرد و گفت: چرا محمد - (صلى الله علیه و آله) - را یارى نمى کنید؟ سوگند به خدا همه شما مى دانید که یارى دادن به او وظیفه و تکلیف همه شماها است. جواب دادند:
امروز شنبه است [روز عبادت و تعطیلى است] مخیریق گفت: شما از وظیفه فرار مى کنید شنبه یعنى چه؟! سپس خود شمشیر بر گرفت و همراه با رسول گرامى اسلام با دشمنان آن حضرت جنگید تا سخت مجروح گردید و چون در بستر افتاد چنین وصیت کرد:
«اموالى الى محمد یضعها حیث یشاء؛ دارائى هاى من در اختیار محمد صلى الله علیه وآله خواهد بود هر کجا مى خواهد و صلاح مى داند مصرف کند.» (9)
رسول خدا صلی الله علیه واله در سال هفتم هجرت اموال مخیریق را جزء صدقات قرار داد ند(10) ولکن امام رضا علیه السلام فرمودند: رسول خدا آن ها را وقف بر فاطمه سلام الله علیها نمود، و سپس فاطمه آنها را بر بنى هاشم و بنى المطلب وقف نموده است. (11)

● باغ هاى هفتگانه موقوفه حضرت فاطمه سلام الله علیها
«حیطان سبعه » همان باغ ها و مزارع هفت گانه اى است که اطراف آن دیوار کشیده شده بود و بیشتر آنها در منطقه «العوالى » و شرق مدینه منوره واقع شده بود.
1- العواف: بعضى آن را - الاعواف - دانسته اند و لکن ابن شبه مى گوید صحیح در نزد من «العواف » است، و آن جایگاه وسیعى است در نزدیکى شهر مدینه که مردم آن اموال خویش - گوسفندان و شتران و ... - را در آن جا نگهدارى مى کردند، این وادى از سرچشمه «مهزور» آبیارى مى گردید. (12)
ابو غسان گفته است: الاعواف جزء معروف بالعالیة (13) ؛ اعواف؛ قطعه زمین شناخته شده اى است که در منطقه باب العوالى واقع شده است.
2 - الصافیة: این باغ در قسمت شرقى مدینه واقع شده و به قطعه «زهیره » (14) معروف است این مکان از جمله اموالى بود که از یهود بنى قریظه بدست آمد و چون هیچگونه درگیرى وجود نداشت جزء اموال خالص پیامبر خدا صلى الله علیه وآله محسوب شد و کسى در آن سهمى نداشت. پیامبر آن را به دخترش فاطمه علیهاالسلام واگذار کرد او هم آن را وقف نمود.
3 - الدلال: قطعه زمینى بود که در قسمت شرقى مدینه قبل از صافیه واقع شده، آن را بنى ثعلب یهود مالک بودند، امام باقر علیه السلام فرمودند: دلال متعلق به یک زن یهودى از بنى نضیر بود که سلمان در نزد او در بردگى بسر مى برد، آن زن طى قراردادى با سلمان بنا را بر این گذاشتند که سلمان آن سرزمین احیا کند و درختکارى نماید سپس آن زن مسلمان را آزاد نماید، رسول خدا صلى الله علیه وآله از این پیمان و قرارداد آگاه شد، به نزد مسلمان در محل کاشتن درختها آمد و به او کمک کرد و در مدت کوتاهى درختان بزرگ شدند و به ثمر نشستند، پس از مدتى که اسلام قدرت پیدا کرد. آن سرزمین به عنوان غنیمت - فئ - به تصرف پیامبر خدا درآمد، پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله آن را به دخترش فاطمه داد. حضرت فاطمه صلوات الله علیها هم آن را وقف در راه خدا نمود. (16) و بعضى محدثان از «الدلال » تعبیر به «الکلاب » کرده اند و گفته اند: آن نهر آب مورد توجهى بود که در مدینه جارى مى گشت و مردم از آن بهره مى بردند.
4 - برقه: این باغ در قبله مدینه به سمت مشرق قرار گرفته بود، قبلا از اموال یهود بنى قریظه محسوب مى گردید لکن بعد از اینکه به دست رسول خدا صلى الله علیه وآله افتاد سلمان در آن درختکارى کرد و بعد هم به حضرت فاطمه علیهاالسلام واگذار شد که آن حضرت آن را وقف بر بنى هاشم و بنى المطلب نمود. (17)
5 - المیثب: جایش معین نیست و لکن جزء غنائمى است که بدون جدال به دست پیامبر صلى اله علیه وآله افتاد، او هم آن را به دختر خویش داد و بعد هم فاطمه علیهاالسلام وقفش نمود، بکرى مى گویند: از موقوفات عام رسول خدا صلى الله علیه وآله است. (18)
6 - حسنى: موضعى است که در نزدیکى «الدلال » واقع شده و مشهور به «الحسینیات » مى باشد، این محل از وادى «مهزور» آبیارى مى گردد. (19)
7 - مشربه ام ابراهیم: در آخر باب العوالى مدینه منوره، بستانى است که چون ام ابراهیم - ماریه قبطیه - همسر رسول خدا صلى الله علیه وآله را در آنجا درد زایمان عارض شد، دستش را به چوبى گرفته بود که بعد از لحظاتى فرزندش «ابراهیم » به دنیا آمد بدین جهت مشربه ام ابراهیم نام گرفت این بستان در نزدیکى مدارس یهودى آن روز قرار داشت و درختان آن بستان از وادى «مهزور» آبیارى مى گردید. (20) مشربه به اطاق مسکونى اطلاق مى شود، پیامبر خدا صلى الله علیه وآله ماریه قبطیه را آنجا سکونت داده بود. (21)

● آیا فدک جزء موقوفات بوده یا نه؟ در باره فدک توجه به دو مطلب حائز اهمیت است: اولا: فدک در 140 کیلومترى مدینه منوره واقع شده و بعضى مانند یاقوت حموى فاصله بین فدک و مدینه منوره را دو تا سه روز دانسته اند و فدک را غیر از حیطان سبعه مى دانند زیرا حیطان سبعه همگى در اطراف مدینه بوده و تملیک آن ها توسط مخریق در سال دوم و سوم هجرت بعد از غزوه احد بوده و آنها را به رسول خدا صلى الله علیه وآله واگذار نموده. و حدود و جایگاه آن هم معین شده همان طورى که گذشت.
فدک را کسى جزء صدقات و موقوفات آن حضرت ندانسته اند بلکه بر اساس کلام حضرت فاطمه سلام الله علیها فدک ملک طلق او بوده و نیز خلفاء بنى امیه و بنى عباس هم که در بعضى از مقاطع تاریخى به فرزندان حضرت فاطمه علیهم السلام واگذار کردند آن را میراث آن حضرت دانستند.
در نامه مامون عباسى به هنگام واگذارى فدک به فرزندان حضرت فاطمه علیهم السلام خطاب به فرماندار مدینه (قثم بن جعفر) نوشت: «انه کان رسول الله صلى الله علیه وآله اعطى ابنته فاطمة سلام الله علیها فدک و تصدق علیها بها و ان ذلک کان امرا ظاهرا معروفا عند آله - علیه الصلاة و السلام - ثم لم تزل فاطمة تدعى منه بما هى اولى من صدق علیه. و انه قد راى ردها الى ورثتها و تسلیمها الى محمد بن یحیى بن الحسین زید بن على بن الحسین بن على ابى طالب [علیه السلام] و محمد بن عبدالله بن الحسین بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب - رضى الله عنهم - لیقوموا بها لاهلها». (22)
همانا رسول خدا صلى الله علیه وآله فدک را به دخترش «فاطمه » سلام الله علیها بخشید و بر او روا داشت، این مطلب در نزد اهل بیت رسول خدا علیهم السلام روشن و آشکار است بعد همچنان فاطمه علیهاالسلام مدعى آن بود که فرمایش آن بانو سزاوارتر به تصدیق و قبول است، پس مصلحت در این است که فدک به ورثه فاطمه علیهاالسلام بازگردانده شود و به محمد بن یحیى و محمد بن عبدالله نوه هاى على بن الحسین[علیه السلام] واگذار کنید تا آنها به اهلش برسانند. 

---

1- التفسیر الکبیر، فخر رازى، ج 32، ص 124؛ مجمع البیان، ج 10، ص 549.
2- سفینة البحار، شیخ عباس قمى، ج 7، ص 45؛ بحارالانوار، ج 29، ص 123، ح 5.
3- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث بلادى، ج 1، ص 21.
4- اعلام زرکلى، ج 4، ص 223.
5- معجم معالم الحجاز، ج 6، ص 194.
6- عمدة الاخبار فى مدینة المختار، احمد بن عبدالحمید عباسى، ص 241.
7- وفاء الوفا باخبار دار المصطفى، ج 4، ص 1130.
8- فروع کافى، ج 7، ص 48، ح 5؛ بحارالانوار، ج 43، ص 235،ح 1.
9- وفاء الوفا، ج 3، ص 990 و 825.
10- تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج 3، ص 173 - 175.
11- فروع کافى، ج 7، ص 47 و 48، ح 1 - 4.
12- تاریخ المدینة المنوره، ج 1، ص 174.
13- بحارالانوار، ج 22، ص 299.
14- همان.
15- تاریخ المدینة المنوره، ج 1، ص 174؛ بحارالانوار، ج 22،ص 299.
16- بحارالانوار، ج 22، ص 300.
17- همان.
18- معجم معالم الحجاز، ج 8، ص 309.
19- وفاءالوفا، ج 4، ص 1291.
20- تاریخ المدینة المنورة، ج 1، ص 173؛ بحارالانوار، ج 22، ص 299؛ وفاءالوفا، ج 4، ص 1291.
21- همان.
22- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادى، ج 7، ص 7 -26.