سلسله بیانات اخلاقی حضرت آیت الله علوی بروجردی در شرح دعای مکارم الاخلاق

خداوند حتی نسبت به نمرود، و فرعونی که ادعای ربوبیت داشتند، باز هم بی توجه و نظر نیست

بسم الله الرحمن الرحیم

امام سجاد ^{علیه السلام} در دعای مکارم الاخلاق می فرمایند:

«اللَّهُمَّ .... وَ أَغْنِنِی وَ أَوْسِعْ عَلَیَّ فِی رِزْقِکَ و ولاتَفتنّی بالنَظر و لا تَبتلینی بالکبر».[1]

توجه به حقیقت و واقعیت اشیاء

در جلسه قبل در رابطه با فتنه بحث و تبادل نظر به عمل آمد، بیان شد که معنای کلمه فتنه آن است که انسان به آن چیزی که می‌بیند بیش از اندازه حساب کند و در آن تاثیر بگذارد و این در جهات مختلف زندگی ممکن است که پدید آید؛ همانند نگاهی که انسان را اسیر خودش می‌کند و گاهی از اوقات انسان به افرادی که دارای قدرت و ثروت ظاهری دارند، نگاه می‌کند و مبهوت آنان می‌گردد و یا حتی ممکن است که تدین و قداست برخی به رخ انسان کشیده شود، در حالی که حقیقت و واقعیتی پشت آن نیست و البته، انسان نسبت به آن متوجه هم نیست.

  در تاریخ نقل شده که امیرالمومنین ^{علیه السلام} دیدند که یکی از اصحاب خیلی مفتون و مبهوت یکی از زهاد و عباد مقدس زمانه شده است. در مورد این شخص به او فرمودند: باید آخر و عاقبت او را دید نه حال کنونی او را. و لذا، همان فرد در جنگ نهروان به عنوان یکی از خوارج به جنگ حضرت آمده بود و در آنجا کشته شد. پس اگر ما چشم حقیقت بین داشتیم به حال خیلی از افرادی که به موقعیت و ثروت رسیده‌اند، غصه می‌خوردیم و برای آنها نگران بودیم که چه بر سرشان خواهد آمد.

باید از دروازه ورودی نفس مراقبت کرد

   چشم و گوش، ورودی نفس انسان است که با آنها می‌شنود و می‌بیند و لذا، باید مواظبت و مراقبت کرد تا بیخودی درون خود را از مناظر و جهاتی که با نگاه وارد نفس و بدن او می‌شود، آلوده نکند. لذا، امام می‌فرماید:«ولا تفتنی بالنظر»؛ یعنی خدایا ما را با نگاه و نظر مفتون نکن؛ یعنی حالا که خداوند خالق همه قوای انسان است و چشم را هم او داده و انسان را هم او خلق کرده، پس این توفیق را بدهد که هرچه انسان می‌نگرد به دیده عبرت باشد و نگاهی به ما بده که از هرچیزی که می‌بینیم درس بگیریم نه اینکه مفتون آن شویم و در آن بمانیم، که این حالت دوم، زندگی انسان را نابود می‌کند.

اندیشه های باطل از نگاه و نظر پدید می آید

  بسیاری از اندیشه‌های بیهوده که در تصویر انسان می‌گذرد از راه نگاه و نظر است و این تصاویر، انسان را از آن شان و حیثیتی که دارد باز می‌دارد. بالاخره، انسان ظاهر بین است و مثلا، مکانی را که خیلی مجلس آرایی می‌کنند، می‌گوید: خیلی چشم‌ها را گرفته است و همه را مفتون خود می‌کند ولذا، به آن دل می‌بندد و خیال هم می‌کند که اینها حقیقتی هستند؛ در حالی که واقعیتی در پشت آن نیست. از این رو، امام ^{علیه السلام} از خداوند درخواست می‌کنند توفیقی به انسان بدهد و عنایتی به او بکند که نگاه و چشمش، باعث مفتون شدن او به ظواهر دنیا و مظاهر آن نشود، بلکه نگاه انسان، نگاه عبرت و آموزنده باشد؛ بلکه همانند نگاه امیرالمؤمنین ^{علیه السلام} باشد که فرمودند «ما رایت شیئا الا رایت الله قبله او معه او بعده»[2] که این، همان نگاه توحیدی است؛ یعنی نگاهی در دایره وحدانیت الهی است؛ به عنوان تشبیه و مثال، یک شکل مخروطی یا هرمی وجود دارد که در قاعده آن، نقطه اوجی است که کثرت از آن حاصل می‌شود و در آن نوک هرم، یکی بیشتر نیست و اگر ما که در قاعده نشستیم و غیر راس آن هرم را ببینیم به خطا رفتیم؛ یعنی اگر من که در قاعده این مخروط واقع شدم به اجزاء مخروط دلگرم باشم و توجهی به آن راس نداشته باشم خطا کرده‌ام.

نگاه توحیدی مایه رحمت الهی است

 از رحمت خداوند نیز کسانی بهره بیشتر می‌گیرند که توجهشان به این وحدانیت و فردانیت بیشتر باشد، و اگر با آن وحدانیت و فردانیت همسو باشیم جهت ما هم به آن سمت گرایش پیدا می‌کند و آن رحمت شامل حال ما هم می‌شود والا از آن رحمت بهره نمی‌بریم و دچار فتنه می‌شویم که حجاب ما می‌شود که ما را از آن وحدانیت و فردانیت جدا می‌کند و باز می‌دارد و رو به دیگران می‌برد و یک عمر زندگی را در غفلت سپری می‌کنیم.

  متاسفانه اکثر انسانها در حال غفلت خودشان می‌میرند و در عمر هفتاد و هشتاد ساله خود متوجه این حیثیت نمی‌شوند. پس چگونه از رحمت رحیمیه الهی بهره مند می‌شوند؛ بله رحمت عام و رحمانیت خدا شامل کافر هم می‌شود.

   در دعای رجب می‌خوانیم: خداوند یک رحمت عامی دارد که به حساب خالق بودنش است؛ یعنی خود خالق بودن آثاری دارد و لذا آنجا ما از خداوند مسئلت می‌کنیم « یامَنْ یُعْطِی مَنْ لَمْ یَسأَلْهُ» یعنی رحمت او شامل فردی است که اصلا متوجه نیست که خدایی هست تا سوالی بکند، و حتی ‌بالاتر، « وَمَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ » یعنی و اصلا در طول عمرش خدا را نشناخته است. این همان رحمت عام الهی است.  

رحمت عام خداوند فراگیر است

  در کتاب نورالثقلین و برخی از کتب حدیثی تفسیری، آمده وقتی که موسی علیه السلام از میان آب رد شد فرعون هم وارد شد که آب او را غرق کرد؛ در حال غرق شدن، وی فریاد می‌زد و موسی را صدا می‌زد و می‌خواست به او پناه بیاورد، ولی موسی بن عمران از او رو برگرداند. بعد بین موسی و خدا، مکالمه‌ای واقع شد و خداوند به موسی فرمود: چرا وقتی فرعون صدای زد و فریاد زد، جوابش را ندادی؟ ‌موسی به خدا عرض کرد: او فردی بدکار و خبیث و کافری بود که در آن لحظه تازه به فکر ما افتاده بود.

از ناحیه خداوند خطاب آمد: ای موسی اگر به جای تو من را یکبار صدا زده بود من جوابش را می‌دادم. ای موسی تو خالق او نیستی، و ‌لذا آن احساس من را نسبت به او نداری، من سازنده و خالق او بودم.

   یعنی خداوند حتی نسبت به نمرود، و فرعونی که ادعای ربوبیت داشتند، باز هم بی توجه و نظر نیست و این یک واقعیت است.

    بنابر این دعای «ولا تفتنی بالنظر» یعنی خدایا ما را از راه نگاه و چشم، ـ یعنی نعمتهایی که خودت به ما دادی ـ مفتون مکن تا ما این نعمتها را وسیله ای برای انصراف و برگشت از خودت قرار ندهیم.

   ارزش چشم زمانی مشخص می‌شود که کوچکترین نقصی در آن ایجاد شود و آنکه چشم ندارد چه هزینه گزافی می‌دهد که چشمی را پیوند بزند و تازه اگر پیوند قبول کند. پس ای خدا، حال که نعمت چشم را تو به ما دادی، عنایتی کن که این نعمت را مثل سایر نعمت‌ها در مسیر انحراف از خودت و در مسیر گذشتن از خودت قرار ندهیم.

  امام در ادامه دعا می‌فرمایند « و لا تَبتلینی بالکبر»؛ چرا که ریشه اصلی کبر، آن است که انسان خودش را در مقابل خدا چیزی ببیند، و برای خودش سهمی و ارزشی قائل شود؛ در حالی که مطابق آیه قرآن، آخرت برای کسانی است که اراده علو و فساد را در دنیا نداشته باشند: « تِلکَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجعَلُها لِلَّذینَ لا یُریدونَ عُلُوًّا فِی الأَرضِ وَلا فَسادًا ۚ وَالعاقِبَةُ لِلمُتَّقینَ »[3] یعنی سرای آخرت را تنها برای کسانی قرارمی‌دهیم که اراده برتری‌جویی در زمین و فساد را ندارند؛ و عاقبت نیک برای پرهیزگاران است!

---

[1] . الصحیفة السجادیة، ص92.

[2] . شرح کافی (مازندرانی)، ج 9، ص 400.

[3] . سوره قصص، آیه 83.