وجود امام مهدى علیه السلام در احادیث ((دوازه خلیفه)) ،احادیث دوازده خلیفه چیست؟

223: احادیث دوازده خلیفه چیست؟
از جمله احادیث متواتر و صحیح نزد شیعه و اهل سنت احادیث دوازده خلیفه است. روایاتى که پیامبر صلى الله علیه و آله امامان و جانشینان بعد از خود را دوازده نفر تعیین کرده است.
جابر بن سمره از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل کرده که فرمود:لا یزال الاسلام عزیزا الى اثنى عشر خلیفة ثم قال کلمة لم افهمها. فقلت لابى ما قال؟ فقال: کلهم من قریش (1)؛ ((دائما اسلام عزیز است تا اینکه دوازده خلیفه بر آنها حاکم گردد آن گاه کلمه اى گفت که من آن را نفهمیدم. به پدرم گفتم پیامبر صلى الله علیه و آله چه فرمود: گفت: همه آنها از قریشند.))

این حدیث را با مضامین مختلف 36 نفر از صحابه نقل کرده اند ولى عمده روایات از جابر بن سمره سوائى نقل شده است و نیز تعداد بسیارى از علماى اهل سنت آنها را در کتب خود آورده اند.

224: مقصود از دوازده خلیفه چه کسانى اند؟  
این احادیث در حجة الوداع از جانب پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله ایراد شده است. همان حجى که در آن حدیث ثقلین و حدیث غدیر از ناحیه پیامبر ذکر شده است.
روایات نیز همانند آیات قرآن یکدیگر را تفسیر مى کنند، لذا با جمع بین این سه دسته روایات پى مى بریم که دوازده امام از عترت و اهل بیت پیامبر صلى الله علیه و آله بوده و اول آنها على بن ابى طالب است. زیرا پیامبر مطابق حدیث ثقلین فرمود: ((من دو شى ء گرانبها در میان شما مى گذارم که با تمسک به آن دو هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم)) . و در روز غدیر خم نیز على بن ابى طالب را به مقام خلافت و امامت بعد از خود مبعوث کرد.
و نیز در روایات دوازده خلیفه تعبیرات و صفاتى درباره آنها به کار رفته که بر غیر امامان معصوم منطبق نخواهد بود، از قبیل اینکه:
1- اسلام به وجود آنها عزیز است.
2- دین به جود آنها قائم است.
3- کسانى که در صدد خوار کردن آنها برآیند هیچ گونه ضررى به آنها وارد نخواهند کرد.
و نیز مطابق برخى از روایات که حموینى و قندوزى حنفى نقل کرده اند پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله اسامى هر یک از دوازده امام از ذریه خود را ذکر کرده است.
225: آیا احادیث دوازده خلیفه دلالت بر حکومت ظاهرى امامان معصوم دارد، در صورتى که در واقع چنین نبوده است؟
برخى مى گویند: احادیث دوازده خلیفه دلالت بر خلافت و حکومت ظاهرى دوازده خلیفه بعد از پیامبر دارد در حالى که امامان شیعه به جز امام على و امام حسن علیه السلام حکومت ظاهرى نداشته اند.
پاسخ: این احادیث در حقیقت دلالت بر انشا و امر و نصب الهى دارد نه اخبار و اعلام، یعنى این دوازده نفر از آنجا که از شاخص هاى معنوى والایى برخوردارند لذا از جانب خداوند به ولایت و خلافت منصوبند و مردم وظیفه دارند تا با آنها بیعت نمایند.
سید محمد تقى حکیم مى گوید: ((مقصود به بقاى امر در بین آنها بقاى امامت و خلافت و به استحقاق است. یعنى آنها مستحق امامت و خلافت هستند نه اینکه هر کدام به سلطنت ظاهرى خواهند رسید، زیرا خلیفه شرعى، مشروعیت سلطنت خود را از خداوند مى گیرد و این سلطنت در حدود سلطنت تشریعى است نه تکوینى، زیرا این نوع از سلطنت که مقتضاى وظیفه امام به عنوان مشرع است، و این معنا با غصب سلطنت ظاهرى از آنها و تسلط دیگران منافاتى ندارد...)).(2)
226: احادیث دوازده خلیفه در چه مکانى ایراد شده است؟
در رابطه با مکان ایراد این احادیث، روایات اختلاف دارند: برخى نقل آن را در حجة الوداع روز عرفه در عرفات مى دانند.(3) و برخى دیگر ایراد آن را در سرزمین منى معرفى کرده اند.(4) در برخى روایات نیز اشاره شده که در مسجد بوده است. و تعدادى از روایات نیز از ذکر مکان آن ساکتند. آیا پیامبر صلى الله علیه و آله در یک مکان این حدیث را بیان کرده است و یا در چند مکان؟
احتمال قوى آن است که پیامبر صلى الله علیه و آله در مکان هاى مختلف به این حدیث اشاره کرده است. ولى آنچه مسلم است اینکه این احادیث در حجة الوادع یا بعد از پایان گرفتن آن ایراد شده است. حجة الوداعى که در آن پیامبر خبر از نزدیک شدن وفات خود داده است. نتیجه اینکه پیامبر وصیت به اوصیاى معصوم بعد از خود نموده است.
227: چرا در احادیث دوازده خلیفه از اسامى آنها سؤال نشده است؟
رسم مسلمانان این بود که از همه نوع مسائل حتى در اثناى سخنرانى حضرت پیامبر صلى الله علیه و آله سؤ ال مى کردند. این روایت خبر از امر مهمى که همان خلفاى بعد از پیامبر است مى دهد خلافتى که از مسائل بسیار مهم در جامعه اسلامى است. حال سؤال این است که چرا کسى از اسامى این دوازده خلیفه سوالى نکرده است. آیا معقول است که هیچ یک از مسلمانان در حجة الوداع یا بازگشت از حج به مدینه از اسامى آنها سؤ ال نکرده باشد؟ هرگز! زیرا داءب صحابه این بود که از جزئیات مسائل سؤ ال مى کردند اما چرا و چگونه در این روایات اسامى آنها ذکر نشده است؟
احتمالى که داده مى شود این است که دست مخالفین اهل بیت بر این احادیث دراز شده و نگذاشته است که اسامى آنها به طور صریح به گوش مردم برسد گر چه مطابق آنچه قبلا بیان شد با جمع بین این احادیث و احادیث غدیر و ثقلین مى توان پى برد که این دوازده خلیفه از عترت و اهل بیت پیامبرند و نیز اول آنها على بن ابى طالب علیه السلام است. با این حال مطابق برخى روایات که حموینى در ((فرائد السمطین)) و قندوزى در ((ینابیع المودة)) آورده اسامى آنها نیز از ناحیه پیامبر صلى الله علیه و آله ذکر شده است.
228: در برخى روایات اهل سنت، ابوبکر و عمر هم جزء دوازده خلیفه معرفى شده اند آن را چگونه توجیه مى کنید؟
طبرانى به سند خود از عبدالله بن عمرو نقل مى کند: از رسول خدا صلى الله علیه و آله شنیدم که مى فرمود: ((بعد از من دوازده خلیفه خواهد آمد ابوبکر صدیق، او بعد از من بیش از مدتى کم درنگ نمى کند و صاحب آسیاب خانه اش... عمر بن خطاب...)).(5)
پاسخ:
1- حدیث از حیث سند اشکال دارد زیرا از جمله رجال آن ((عبدالله بن صالح)) است که ذهبى احادیث او را منکر دانسته است. و نیز احمد بن حنبل مى گوید: او در آخر عمر فاسدالعقیده شد. و صالح بن محمد مى گوید: به نظر من او در نقل حدیث دروغگوست. احمد بن صالح او را متهم دانسته و نسائى او را غیر ثقه مى داند....
و نیز در سند آن لیث بن سعد است که مورد اعتماد منصور عباسى بوده و سعى و کوشش فراوان در تضعیف ولاى اهل بیت در مصر داشته است.
2- در این حدیث هر یک از خلفاى سه گانه خصوصا عثمان با تعبیراتى ستوده شده اند که با واقعیات خارجى سازگارى ندارد.
3- با مراجعه به روایات دیگر پى مى بریم که مقصود از حدیث، دوازده نفر از ذریه پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى باشند.(6)
229: آیا احادیث دوازده خلیفه نزد شیعه ضعیف السند و غیر معتبر است؟
احمد کاتب مى گوید: ((روایاتى که اصحاب نظریه دوازده امامى نقل مى کنند همگى از اخبار آحاد است و هیچ حجت و دلیلى آنها را تاءیید نمى کند و ادعاى علم به صحت آنها نیز ممکن نیست. و در عین حال راویان آنها نیز مورد طعن واقع شده اند)).(7)
پاسخ:
1- روایاتى که دلالت بر دوازده امام بعد از رسول خدا صلى الله علیه و آله دارد از حد تواتر فراتر رفته است. و مى دانیم که حدیث متواتر فى حد نفسه مفید یقین است و احتیاجى به بررسى سندى ندارد.
2- اصحاب و رجال شیعه همگى این احادیث را مورد قبول قرار داده و بر عمل به آنها اتفاق کرده اند و این خود دلیل بر صحت این روایات و اعتماد اصحاب بر صدور آنها از امام است.
شهید صدر رحمة الله علیه مى فرماید: ((این روایات با کثرت احتیاط از جانب امامان در نقل آنها به جهت حفظ امام، به درجه بالایى از کثرت و انتشار رسیده است. و کثرت عددى در این روایات تنها اساس براى قبول آنها نیست بلکه اضافه بر آن مزایا و قرائنى در اینها وجود دارد که دلیل بر صحت احادیث خواهد بود... مشاهده مى کنیم بخارى که معاصر امام جواد و هادى و عسکرى علیهم السلام است این حدیث را نقل کرده است، و این نکته مهمى است. این خود دلیل بر آن است که این حدیث از پیامبر ثابت شده است قبل از آنکه مضمون آن تحقق یافته و فکر دوازده امام به کمال برسد)).(8)
3- با ملاحظه مجموعه روایات، به تعداد بى شمارى از احادیث صحیح السند بر مى خوریم که اگر به حد تواتر نباشد لااقل در حد استفاضه است.(9) خصوصا آنکه کلینى در قبول روایات منهج روش ‍ خاصى را دنبال مى کرده است. او به روایاتى اخذ مى کرده که قطع یا اطمینان به صدور آنها از معصومین داشت است. خبر صحیح نزد کلینى و دیگران از قدما خبرى بوده که قرائن داخلى و خارجى آن را تاءیید مى کرده است و اعتماد آنها بر وثاقت اشخاص نبوده است، بلکه وثاقت تنها راهى براى صحت صدور روایت نزد او بوده است. از جمله قرائن نزد او بر قبول خبر، وجود حدیث در بسیارى از اصول چهارصد گانه حدیثى بوده که در عصر امامان تاءلیف شده است، و یا آنکه حدیث در کتاب معروفى بوده که مورد تاءیید بزرگان از اصحاب قرار گرفته است.
و از جمله قرائن خارجى وجود حدیث در کتاب هایى بوده که بر امامان عرضه شده و آن حضرات مولفین آنها را تمجید نموده اند، همانند کتاب سلیم که مورد تمجید امام صادق علیه السلام قرار گرفته است.
ونیز از جمله قرائن آن است که حدیث از کتاب هایى اخذ شده که نزد متقدمین مورد وثوق و اعتماد بوده است، شیخ کلینى این گونه روایات را هم مورد توجه قرار داده و قبول کرده است، و تنها به روایاتى که راویانش ثقه اند توجه نداشته است بلکه این قسم از روایات بخشى از احادیث او را تشکیل داده است.
4- کاتب در تضعیف برخى روایات به تضعیفات ابن الغضائرى استناد کرده با آنکه اصل کتابش به اثبات نرسیده و نیز تضعیفاتش مورد قبول علما قرار نگرفته است. و نیز برخى را همچون على بن ابراهیم و سهل بن زیاد تضعیف کرده که در جاى خود توثیق شده اند.
230: احادیث دوازده خلیفه، چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام دلالت دارد؟
مى توان با این احادیث بر اثبات وجود امام زمان علیه السلام استدلال نمود؛ زیرا:
اولا: در بسیارى از روایات کلمه بعدى بکار رفته است که ظهور در اتصال و پیاپى آمدن دوازده امام بلافاصله عد از رسول خدا صلى الله علیه و آله دارد.
ثانیا: مطابق حدیث صحیح مسلم و دیگران، این دوازده نفر کسانى هستند که قیام و قوام دین به آنها بستگى دارد. و نیز اسلام به وجود آنها عزیز است. حال اگر دین پا برجاست و عزیز است به جود این دوازده امام است که یکى از آنها باقى مانده و حافظ دین و شریعت است.
231: احادیث دوازده خلیفه، با حدیث ((الخلافة بعدى ثلاثون عاما)) چگونه قابل جمع است؟
احمد بن حنبل در مسند خود از سفینه روایت کرده که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: ((خلافت سى سال خواهد بود آن گاه بعد از سلطنت و پادشاهى است)).(10)
برخى از علماى اهل سنت این حدیث را مغایر با احادیث حادیث دوازده خلیفه دانسته اند، زیرا خلافت دوازده خلیفه در مدت سى سال نبوده است.
پاسخ:
1- بین این دو روایت فرق است؛ زیرا اوصافى که براى دوازده خلیفه ذکر شده امثال: دوازده امام به حق، قیام دین به وجود آنها و دیگر تعبیرها، دلالت بر آمدن دوازده امام معصوم دارد، ولى در حدیث سفینه، اشاره به آمدن تعدادى خلیفه تا سى سال بعد از پیامبر صلى الله علیه و آله دارد، گر چه در بین آنها شخص معصوم وجود نداشته باشد. و لذا مقصود به خلافت، معناى مجازى آن است، گر چه امیر المومنین و امام حسن علیه السلام امام معصوم و به حق از آن دوازده نفرند.
2- حدیث سفینه غیر معتبر و غیر مشهور است، همان گونه که ابن تیمیه آن را در ((منهاج السنة)) تضعیف کرده است.(11) راوى حدیث از سفینه، سعید بن جمهان است که در علم رجال تضعیف شده است.(12)
232: احادیث سیزده امام چگونه قابل توجیه است؟
ظاهر برخى از روایات اشاره به آمدن سیزده خلیفه بعد از رسول خدا صلى الله علیه و آله دارد، در توجیه این روایات مى گوییم:
1- هیچ یک از علماى شیعه چنین ادعایى نکرده که امامان بعد از پیامبر صلى الله علیه و آله سیزده نفرند، جز هبة الله بن احمد مفید عمرى که نجاشى درباره او نقل مى کند: ((او هم صحبت و هم مجلس با ابوالحسین بن ابى شیبه علوى زیدى بوده و براى او کتابى تاءلیف کرده است. او امامان را سیزده نفر شمرده و زید بن على بن حسین را به جهت خوشایندى ابن ابى شیبه زیدى جزء امامان به شمار آورده است.
2- روایاتى که برخى از کج فهم ها امامت سیزده امام را از آنها فهمیده اند برخى به جهت سوء تعبیر راویان حدیث است.
از آن جمله در روایت سلیم آمده است که پیامبر صلى الله علیه و آله به على علیه السلام فرمود: تو و دوازده نفر از اولادت امامان بر حق مى باشید. معلوم است که در تعبیر به دوازده امام حضرت امیر المومنین علیه السلام نیز داخل بوده است خصوصا به قرینه روایات متواترى که در کتب شیعه و سنى وجود داشته و اشاره بلکه تصریح به آمدن دوازده خلیفه بعد از پیامبر صلى الله علیه و آله دارد.
3- در کتاب سلیم بن قیس هلالى بیش از بیست حدیث است که دلالت بر آمدن دوازده امام بعد از پیامبر صلى الله علیه و آله دارد.
4- کلینى و سلیم بن قیس که این گونه روایات را در کتب حدیثى خود آورده اند از داعیان و مریدان دوازده امام هستند. و این خود دلالت بر اشتباه نساخ در نقل حدیث دارد و لذا تمام کسانى که این گونه احادیث را نقل کرده اند در باب دوازده امام آورده اند.
5- همه احادیثى که ظهور بدوى در سیزده امام دارد ضعف سندى دارد.
---------------------------
1-صحیح مسلم، ج 6، ص 3.
2-الاصول العامة للفقه المقارن، ص 173.
3-مسند احمد، ج 5، ص 3))
4-مسند احمد، ج 5، ص 9))
5-المعجم الکبیر، ج 1، ص 7، ح 12.
6-فرائد السمطین، ج 2، ص 133، ح 431؛ ینابیع المودة، ج 3، ص 281.
7-برگرفته از ایمیلى که بر سایت جمکران فرستاده است.
8-بحث حول المهدى علیه السلام، ص 65 و 66.
9-ر.ک: اصول کافى.
10-مسند احمد، ج 5، ص 220.
11-منهاج السنة، ج 2، ص 223.
12-تهذیب التهذیب، ج 4، 13.
-----------------------
علی اصغر رضوانی