حکومت و دولتمردان حضرت مهدی(عج)

بایستگی حکومت از نظر آموزه‌های اسلامی

دین اسلام، در کنار پافشاری بر برپایی حکومت به عنوان یک نیاز و بایسته اجتماعی، بیشترین سفارش‌ خود را بر شکل‌گیری حاکمیت انسان‌های شایسته بر پایه دین و دین‌داری، متمرکز کرده است؛ چرا که حاکمی نیکوکار است که مردم جامعه را به نیکی‌ها و رستگاری رهبری و هدایت خواهد کرد.

از آموزه‌های دینی به‌ روشنی به‌ دست می‌آید حکومت موعود منجی که در اسلام از آن به نام دولت مهدی موعود علیه‌‌السلام یاد شده است، والاترین حکومت روی زمین خواهد بود که در آن همه عناصر بایسته به خوبی در جایگاه خود قرار می‌گیرند. حکومتی که آرمان بلند همه پیامبران الهی و شایستگان زمین را پدید خواهد آورد. در این حکومت دولتمردان از جایگاه والایی برخورداند.

مفهوم شناسی حکومت

حکومت، در کتاب‌های لغت، بیشتر از کلمه «حُکم» به معنی «داوری» آمده است. اما به معانی دیگری نیز مانند: فرمان‌دادن، امرکردن، فرمان‌روایی کردن، سلطنت‌کردن، پادشاهی‌کردن، نیز به کار رفته است.

ابن فارِس گوید: حکم به معنای منع و جلوگیری است، و حکم را حکم گویند؛ زیرا از ظلم و جور جلوگیری می‌کند، همچنان که افسار حیوانات را «حکمه» گویند، چون حیوان را از حرکت و سرکشی باز می‌دارد. دانش را نیز حکمت خوانند؛ چون صاحب خود را از جهل و اعمال نابخردانه نگه می‌دارد.

و در اصطلاح به گونه‌های مختلفی تعریف شده از جمله: گفته شده حکومت یا نظام سیاسی عبارت است از: مجموعه‌ای از سازمان‌های اجتماعی که برای تأمین روابط طبقات اجتماعی و حفظ انتظام جامعه به وجود می‌آیند. یا اینکه گفته شده، حکومت عبارت است از: فرمانروایی یک شخص و یا یک هیئت حاکمه یا هیئت‌های مختلف بر جامعه به منظور تنظیم و اصلاح امور اجتماعی و انتظام امر معاش آن جامعه.

حکومت امام مهدی علیه‌السلام

بر پایه دیدگاه «تشکیل حکومت جهانی»، با ظهور امام غایب عجل الله فرجه، اسلام، یگانه دین حق و کامل و دارای شریعت فراگیر، پذیرفتی همگان خواهد شد. در آن زمان، ستم‌گران و زورگویان از بلندای قدرت به زیر کشیده می‌شوند. پس از آن، حکومت جهانی اسلام با پیشوایی و رهبری امام معصوم و دادگر برپا شده و عدالت بر بنیاد دیانت و اخلاق در گستره‌ای به بزرگی همه جمعیت کره زمین اجرا می‌گردد.

در برخی آیات قرآن، به این حاکمیت اشاره شده و آیات درباره جهانی بودن اسلام نیز مؤید این معناست. جهانی بودن دین اسلام و ویژه نبودن آن برای گروه یا منطقه‌ای ویژه، از امور ضروری این آیین الهی است و نیز کسانی که باور به آن ندارند، می‌دانند که فراخوانی اسلام، همگانی بوده و به منطقه جغرافیایی ویژه‌ای محدود نبوده است.

روایات فراوانی در منابع شیعه و اهل سنت، حکومت حضرت مهدی علیه‌السلام را امری ناگزیر دانسته که پیش از برپایی رستاخیز، اگر چه یک روز از عمر جهان باقی مانده باشد، پدید خواهد آمد.

تعبیرهای روایی حکومت مهدی علیه‌السلام

اگر چه تعبیر حکومت در باره چیرگی حضرت مهدی علیه‌‌السلام پس از قیام، بر کره زمین در بحث‌های مربوط بسیار رایج و شناخته‌شده است، اما بررسی‌های سخنان بزرگان دین، حکایت از آن می‌کند که این واژگان در هیچ روایتی آنگاه که به این دوره اشاره می‌شود، به کار نرفته است و اگر برخی مشتقات آن در روایتی به کار رفته، مقصود حکومت نیست، بلکه قضاوت و داوری است.

اما برخی تعبیرهایی که برای اشاره به دوران حکومت آن حضرت از آن بهره برده شده از این قرارند:

1. مُلک

مُلک در لغت به معنای تسلط بر چیزی به گونه‌ای که اختیار آن به دست او باشد. و مَلِک کسی را گویند که امر و نهی در تصرف اوست و این ویژگی سیاست انسان‌هاست. پاره‌ای از روایات از دوران حکومت حضرت با عنوان ملک یاد کرده است. که با تعبیرهایی چون «یملک» و «لیملکن» ـ که اشاره به حتمی‌ بودن دارد ـ در روایات آمده است.

2. خلافت

خلافت در لغت به معنای جانشین و کسی که پس از دیگری می‌آید. این خلافت در باره حضرت مهدی علیه‌السلام می‌تواند به معنای جانشینی از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و یا از پدران بزرگوار خود امامان معصوم علیهم‌السلام باشد. برخی روایات به این دوران با واژه خلافت نام برده‌اند.

3. دولت

دولت در لغت به معنای: گشتن از حالی به حالی، گردش نیک بختی و پیروزی از شخصی به دیگری، اقبال، امری است که از کسی به دیگری می‌رسد. و نیز به معنای گذر از سختی‌ها و شدّت به آرامش و آسایش است. از تعبیرهایی که کم و بیش در برخی روایات و نیز دعاها در امیدواری حضور در حکومت حضرت نقل شده، «دولت» است.

«دولت» به معنای فراگیر کلمه عبارت است از جامعه‌ای که در آن قدرت سیاسی بر پایه «قوانین اساسی» تعیین و تشریح شده است. به معنای محدودتر، دولت عبارت است از قدرتی که سرنوشت جامعه را در دست دارد. در مفهوم عمومی، دولت به معنای مجموعه سازمان‌های اجرایی است که قدرت اداره جامعه به آن واگذار شده است.

4. سلطنت

سلطنت به معنای پادشاهی و حکومت، یکی دیگر از تعبیرهایی است که برخی روایات برای اشاره به دوران حاکمیت حضرت به کار رفته است.

5. ولایت

اگرچه همه پیشوایان معصوم علیهم‌السلام دارای ولایت هستند، اما در برخی روایات برای اشاره به دوران حکومت واپسین حجت الهی از تعبیر «ولایت» استفاده شده است.

بنابراین اگرچه مفهوم حکومت از برخی واژگان یادشده استفاده می‌شود، اما شایسته است در مجالی گسترده‌تر روایات مربوط، به گونه‌ای کامل بررسی شود.

دولتمردان و کارگزاران حکومت مهدی علیه‌السلام

بی‌گمان از برنامه‌های‌ اصلاحی‌ حضرت‌ مهدی عجل الله فرجه در دوره حکومت خود‌، گزینش افراد‌ شایسته‌ و کارآمد برای به دست گرفتن کارهای حکومت‌ است. زیرا ثبات و دوام‌ حکومت‌ به ویژه‌ با شاخصه‌های‌ دینداری و عدالت‌، بدون‌ کارگزاران‌ شایسته‌ و کاردان، عملی نخواهد بود. از این‌رو، یکی از مقوله‌های‌ برجسته‌ و مورد توجه‌ جدّی‌ آن حضرت، کارگزاران‌ حکومت و نقش مدیریتی آنان‌ است.

خداوند در قرآن این ملاک شایستگی آنها را به روشنی بیان کرده است در آنجا که فرمود: «وَلقَدْ کَتَبْنا فِی الزّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذّکْرِ أنّ الارضَ یرِثُها عِبادِی‏َ الصّالِحُون»یعنی و همانا، در زبور پس از ذکر نوشتیم که زمین را بندگان شایسته من، به ارث خواهند برد.

امام باقر علیه‌السلام در باره این بندگان شایسته فرمود: «هُمْ‏ أَصْحَابُ‏ الْمَهْدِیِ‏ فِی آخِرِ الزَّمَانِ» یعنی آنان یاران و کارگزاران امام مهدی علیه‌السلام در آخر الزمان هستند.

که از این روایت به دست می‌آید ملاک برای اعتبار آنها صالح و شایسته ‌بودن در همه عرصه‌ها است.

چگونگی‌ گزینش‌ این‌ افراد و قراردادن آنها در جایگاه‌های گوناگون‌ سیاسی‌، نظامی‌، مالی، داوری‌ و اداری‌، از شئون مستقیم امام است که در مرحله تثبیت حکومت آن را اجرایی خواهد کرد. آشنا نمودن‌ کارگزاران با شیوه زمامداری‌ و رفتار با مردم‌، و نظارت‌ بر رفتار و مدیریت‌ آنان‌ به‌ منظور اجرای نیکوی‌ کارها که‌ به‌ فراهم‌شدن امنیت‌ جامعه‌، خشنودی همگانی‌ مردم‌، منجر خواهد شد، نیز از کارهایی است که‌ امام مهدی‌ عجل الله فرجه بدان‌ها اهتمام خواهد داشت.

از آنجا که‌ امام‌ مهدی عجل الله فرجه به‌ عدالت‌ اجتماعی در حکومت‌ اهمیت‌ ویژه‌ای‌ خواهد داد‌، یکی‌ از راهکارهای‌ عملی پدید‌آمدن‌ آن‌ را، گزینش‌کارگزاران‌ و مدیران‌ شایسته‌ در امور می‌داند‌. افزون بر شایستگی‌ زمامدار و پیشوای‌ اصلی‌ جامعه‌، کارگزاران‌ و عاملان‌ او در مناصب‌ گوناگون‌ نیز باید از تخصص لازم و متناسب آن جایگاه برخوردار باشند.

آن حضرت افزون بر اینکه‌ در گزینش‌ کارگزاران حکومت‌ از جنبه‌ شایستگی در مدیریت‌ حساسیت‌ نشان‌ می‌دهد، نظارت‌ ویژه‌ای‌ را نیز بر اعمال‌ آنها، به‌ کار می‌بندد‌.

از آنجایی که سخن روشن و صریحی در خصوص کارگزاران حضرت مهدی علیه السلام به طور مشخص در دست نیست، می‌توان با توّجه به اهتمام حضرت مهدی عجل تعالی فرجه در پیروی از امیر مؤمنان علی علیه‌السلام، در همه امور، همه دستورالعمل‌های آن حضرت به کارگزاران خود را بخشی از دستورالعمل‌های حضرت مهدی علیه السلام به کارگزاران خود دانست.

بیش‌ از سی نامه‌ از هفتاد و نه‌ نامه‌ حضرت‌ امیر در نهج‌البلاغه‌ به‌ کارگزارانی‌ نوشته‌ شده‌ که‌ از جانب‌ او در شهرهای‌ گوناگون‌ به‌ کار گماشته‌ شده‌ بودند، از قبیل‌ فرمانداران‌، مرزداران‌، فرماندهان‌ سپاه‌، ماموران‌ خراج‌ و زکات‌ و سایر کارگزاران‌. با ملاحظه‌ متن‌ نامه‌ها، به ‌‌خوبی‌ می‌توان‌ دریافت‌ که‌ ایشان‌ چگونه‌ به‌ کارهای مردم‌ و امنیت‌ آنها اهتمام‌ داشته‌ و از اینکه‌ کارگزاران‌ او در حوزه اختیار خود مرتکب‌ خطا و انحراف‌ شوند نگرانی‌ داشته‌ است‌؛ زیرا از نظر وی‌، «بزرگترین‌ خیانت‌، خیانت‌ به‌ امت‌ است‌« و همت‌ آن‌ امام‌ برآن‌ بود تا مردم‌ در حکومت‌ او از ناحیه کارگزاران‌ و مسوولان‌ کارها در امنیت‌ به‌ سر ببرند.

بدون‌ تردید، پدیدآوردن اصلاحات‌ در جامعه‌ و برپاداشتن‌ عدالت‌ و برپایی‌ حکومت‌ دینی‌ بر پایه سیره‌ و سنت‌ پیامبر و اهل بیت او علیهم‌السلام‌، نیازمند یاران‌ و کارگزاران‌ پاک‌، زیرک‌، کاردان‌، شجاع‌ و فداکار خواهد بود که‌ با بینش‌ درست‌ نسبت‌ به‌ آموزه‌های‌ اسلام‌ و شناخت‌ به‌ امام‌ خود، مطیع‌ فرمان‌های او بوده‌، به‌ دستوراتش‌ عمل‌ کنند، در جنگ‌ها سستی‌ نورزند و به‌ دشمن‌ پشت‌ نکنند و در کارهای مردم‌ صادقانه‌ کوشش‌ نمایند.

گونه‌های کارگزاران در روایات

در روایات اگرچه همان‌گونه که اشاره شد در باره مشخصات و ویژگی‌های کارگزاران سخن چندانی در دست نیست، اما نکاتی اشاره شده است که در اینجا به صورت گذرا اشاره می‌شود:

یک؛  شیعیان راستین، برخی از کارگزاران

در روایاتی چند از شیعیان و پیروان راستین اهل بیت علیهم السلام به عنوان یاران آن حضرت در اداره جامعه جهانی یاد شده است. امام سجّاد علیه‌السلام در این باره فرمود:

«آنگاه که قائم به پا خیزد گرفتاری‌ها از شیعه برطرف می‌شود و قلب‌های آنها چون پاره‌های آهن خواهد شد. ... و آنها فرمانروایان زمین و ستون‌های آنها خواهند شد.»

دو؛  برخی رجعت‌کنندگان، کارگزاران حضرت

در این باره امام صادق علیه‌السلام فرمود:

«از پشت کوفه بیست و هفت نفر قائم را هنگام ظهور همراهی خواهند کرد ... پس آنها پیشاپیش آن حضرت یاران او و فرمانروایان خواهند بود»

سه؛  سخن‌گوی حضرت مهدی علیه‌السلام

از جمله کارگزارانی که در روایات اشاره شده فردی به عنوان سخن‌گوی حضرت است. این سخن‌گویی در عرصه‌های گوناگونی اشاره شده است:

1. کارگزاران اقتصادی

بی‌تردید حضرت همه نیازهای جامعه خود را در نظر دارد؛ در روایتی از امام باقر علیه‌السلام است که فرمود: چون حضرت قائم در مکه قیام کند و خواهد متوجه کوفه شود منادیش فریاد کشد که: کسی خوردنی و آشامیدنی همراه خود بر ندارد، و سنگ حضرت موسی علیه‌السلام که به وزن یک بار شتر است با آن حضرت است، در هر منزلی که فرود آیند، چشمه آبی از آن سنگ بجوشد که گرسنه را سیر و تشنه را سیراب کند و همان سنگ توشه آنهاست تا هنگامی که در نجف به پشت کوفه فرود آیند.

حال چه این روایت را در معنای حقیقی آن بدانیم که کرامتی از آن حضرت به شمار می‌آید و چه آن را نمادی از فراهم‌کردن همه نیازهای یاران خود در قیام؛ به هر صورت حکایت از این دارد که گروهی سرپرست فراهم‌کردن نیازهای مادی جامعه خواهند بود.

2. کارگزاران فرهنگی

از دیگر کسانی که از وی به عنوان سخن‌گوی حضرت یاد شده و می‌توان به عنوان یکی از کارگزاران حضرت از او یاد کرد در روایت امام باقر علیه‌السلام است که مردی از آن حضرت چنین نقل کرده که فرمود:

نخستین نمود عدل‌گستری قائم آن است که سخن‌گوی او ندا دهد کسانی که نافله به جای آوردند سلام دهند و اطراف حجر الاسود و طواف را برای کسانی که قصد فریضه دارند، خالی کنند.

3. کارگزاران قضایی

اگرچه به نظر می‌رسد اوج کمال انسان‌ها در حکومت جهانی حضرت اقتضا می‌کند بزه و خلاف در آن دوران نورانی به کمترین اندازه ممکن برسد، اما شکی نیست که همه انسان‌ها در یک اندازه نخواهند بود و برخی ممکن است دست به خلاف‌هایی بزنند که نیازمند دادرسی و داوری باشد. از این رو یکی از سفارش‌های حضرت مهدی علیه‌السلام هنگام گسیل کارگزاران به سراسر گیتی داوری بر پایه آنچه حضرت در اختیار آنان قرار داده است، می‌باشد.

4. سیصد وسیزده نفر، کارگزاران حضرت

در روایات فراوانی به جایگاه و بزرگی یاران ویژه حضرت اشاره شده است از جمله ویژگی‌های این گروه آن است که در دوران حکومت فرمانداران آن حضرتند، همان‌گونه که هنگام قیام فرماندهان سپاه آن حضرتند. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

«گویا می‌نگرم قائم را بر فراز منبر کوفه در حالی که سیصد و سیزده مرد گرداگرد او به شمار اهل بدر حلقه زده‌اند؛ آنها همانا پرچمداران و حاکمان خداوند در زمین، بر بندگان هستند»

5. پراکندگی کارگزاران حضرت

بی‌شک به جهت گستردگی و فراگیری حکومت عدل مهدوی بر گستره زمین آن حضرت کارگزاران خود را به همه گیتی خواهد فرستاد. از امام صادق علیه‌السلام نقل است که در این باره فرمود:

هنگامی که قائم قیام کند در کشورهای روی زمین کسانی را بر می‌انگیزد، در هر سرزمین یک نفر را، و به او می‌گوید: فرمان تو در کف دست تو است، هر گاه کاری برای تو پیش آمد که آن را نفهمیدی و ندانستی چگونه در آن حکم کنی، به کف خود بنگر و به آنچه در آن (مکتوب) است عمل کن.

در بررسی‌های انجام شده بیش از آنچه آمد، سخنی درباره کارگزاران یافت نشد که البته آنچه یادآوری شد نیازمند بررسی‌ای عمیق‌تر است که از حوصله این نوشتار خارج است.

آخرین سخن

زمینه‌سازان ظهور حضرت مهدی علیه‌السلام، همان منتظران حقیقی و راستینِ دوران غیبت هستند.

یاران آن حضرت هنگام قیام، همان زمینه‌سازان ظهورِ آستانه ظهورند.

سرانجام کارگزاران حضرت در حکومت جهانی، همان یاران و یاورانِ هنگام قیامند.

... پس اگر بخواهیم زمینه‌ساز، یارویاور و کارگزار خوبی برای بقیة الله الاعظم عجل الله فرجه باشیم، می‌بایست اکنون منتظر شایسته و راستینی باشیم.