حضرت زهرا سلام الله علیها تجلی حضرت زهرا در قرآن و عترت

چکیده

اگر بخواهیم در زمینه ی جایگاه والای یگانه بانوی دو عالم، دخت مصطفی، همسر مرتضی و مادر مجتبی، جز به بیان قرآن و سنت سخنی برانیم گزافه گفته ایم، چه هیچ چیز جز قرآن و هیچ کس جز فرستاده ی قرآن سزاوار سخن در شأن او نیستند و جز پدر و همسر و فرزندانش کس قادر به تکلم در موردش نیست، پس این مقاله را به سخن سرایی قرآن و عترت در مقام شامخ ایشان اختصاص می دهیم به امید این که حق او به خوبی ادا شود.

مقدمه

حضرت فاطمه سلام الله علیها غنچه ای بود که در طوفان حوادث و طغیان مصائب پژمرد و کوکب تابناکی بود که در خسوف بلایا افول کرد و دیگر روزگار همتای او را نخواهد یافت.

این بانوی بزرگوار چنان منزلتی دارد که از صدر اسلام تاکنون قلمهای فراوانی در شأن ایشان به حرکت درآمده و زبان های زیادی در منقبتش سخن رانده و لیک هنوز از بیان جایگاه رفیع ایشان قاصرند.

حضرت فاطمه جایگاهی بس رفیع در عالم روایات و احادیث دارند و آیات متعددی از قرآن، ایشان را در زمره ی اهل بیت قرار داده و در منزلت و مرتبتشان سخن گفته است.

آن چه در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد، جایگاه حضرت زهرا سلام الله علیها در قرآن، سنت نبوی و سیره ی اهل بیت علیهم السلام و نیز اشاره به خطبه ی جاویدان ایشان در مسجد مدینه است.

اهداف

اهداف این مقاله از چند جهت قابل تأمل است:

1. نخست آشنایی خواننده با آیاتی که هر چند به صراحت نامی از این بانو به میان نیاورده ایشان را مورد خطاب قرار داده است.

2. آشنایی با روایات معصومین در مورد آن حضرت.

3. آشنایی با خطبه ی فدکیه ی ایشان که در آن صراحتاً و شجاعانه از حق خود دفاع کرده و در برابر غصب خلافت و غصب فدک، حاضرین را مورد عتاب قرار می دهد.

قرآن جلوه گاه پرتو فاطمی

فروغ فاطمی از دیر باز تاکنون از قرآن گرفته تا عترت کانون توجه همگان بوده و به طرف مختلف بدان اشاره شده است؛ نخستین بخش از این مقاله نیز بدین امر پرداخته تا با بیان آن از این نور پرفروغ در سر تا سر مقاله بهرمند شود.

(اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ) [نور 35:24]

(خدا نور آسمان ها و زمین است. مثل نور چون چراغدانی است که در آن چراغی، و آن چراغ در شیشه ای است. آن شیشه گویی اختری درخشان است.)

مشکاة [چراغدان] فاطمه، مصباح [چراغ] حسن، زجاجه [شیشه] حسین، و فاطمه اختری درخشان در میان زنان جهانیان است. [1]

نور فاطمه، سلام الله علیها بر همه ی مخلوقات از خورشید فروزان گرفته تا ماهتابان و ستارگان درخشان می تابد.

یکی از شعرای معاصر عرب در قصیده ی خود در مورد حضرت زهرا با اشاره به این آیه چنین می گوید:

من نورها تبدو البدور منیره

منها الشموس تشع فی الارجاء

فجلالها و بهاؤها و کمالها

عکست جلال الله ذی الالاء

(مؤید 1: 451)

ترجمه:

زهرا سلام الله علیها نور چراغ هدایت و مرز پرتو افشانی و نورانیت است.

ماه درخشان و خورشید فروزان با نور او تابیده و پرتو افشانی می کنند.

جلال و جمال و کمال او آینه ی جلال الهی است.

از امام باقر علیه السلام

سئوال شد: چرا زهرا بدین نام ملقب شد؟ امام فرمود: زیرا خداوند متعال او را از نور عظمتش آفرید و چون تایید زمین و آسمان را روشن کرد به طوری که چشمان ملائکه را پوشانید و آن ها در برابر خداوند به سجده افتاده عرض کردند:

خداوندا! این چه نوری است؟ بدان ها وحی شد. این پرتوی از نور من است که آن را از صلب یکی از پیامبرانم – که افضل همه ی انبیاست – خارج کرده از آن نور، پیشوایانی که امر مرا به پا می دارند خلق کردم. [2]

انوار پر فروغ آن ها زمین و آسمان را در بر گرفته و روایات مختلفی در مورد آن نقل شده از جمله روایت زیر از جابر بن عبدالله در شأن آیۀ (اهدنا الصراط المستقیم) (خداوندا ما را به راه راست هدایت فرما) [فاتحه 6 : 1]

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: منظور از این آیه این است که به وسیله ی خورشید هدایت شوید و اگر خورشید پنهان شد به وسیله ی ماه، و اگر آن غایب شد. به وسیله ی زهره و اگر آن هم مستور گشت به وسیله ی فرقدان (دو ستاره ی درخشان در دب اصغر.) پس سوال شد یا رسول الله! منظور از ماه و خورشید و زهره و فرقدان چیست؟

ایشان فرمود: من خورشیدم، علی ماه است، فاطمه زهره، و حسنین فرقدان هستند. [3]

حضرت زهرا سلام الله علیها چراغ تابناکی است که سالکان بدان رهنمون می شوند و ماه فروزانی است که عارفان از او کسب فیض می کنند زیرا نور الهی در قلب ایشان تجلی یافته است.

(وَ یُؤْثِرُونَ عَلی‌ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) [حشر 59 : 9]

(کسانی که هر چند در خودشان احتیاجی داشته باشند، آن ها را بر خودشان مقدم می دارند و هر کس از خستّ نفس خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند.)

هنگامی که از اهل بیت سخنی به میان می آید جود، کرم و سخاوت آن ها بیش از هر چیز جلوه می کند، اینجا به یکی از فضایل این بانوی نمونه یعنی سخاوت و کرم ایشان که مکرراً در احادیث و روایات و قرآن بدان پرداخته شده است اشاره می گردد، از جمله این ماجرا که سبب نزول آیه مذکور بوده است:

روزی امام علی علیه السلام فقیری را به خانه خود می آورد اما در خانه جز غذای فرزندانش چیزی نبوده، لذا حضرت زهرا سلام الله علیها بچه ها را می خواباند و غذایی برای فقیر می آورد. آن مرد فقیر در آن شب غذا خورده، سیر می گردد و اهل بیت گرسنه می خوابند. خداوند هم آیه ی مذکور را در شأن آن ها نازل می فرماید.

از دیگر آیاتی که در سخاوت آن ها نازل شده آیه ی زیر است:

(یُوفُونَ بالنَّذرِ وَ یَخَافُونَ یَوماً کَانَ شَرُّهُ مُستَطیِراً، وَ یُطعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبَّهِ مِسکیِناً وَ یَتِیماً وَ أسِیراً) [انسان 76 : 7-8]

([آن ها] به نذر خود وفا می کردند و از روزی که گزند آن فراگیرنده است می ترسیدند، و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می دادند.)

داستان نذر سه روزه ی حضرت زهرا و علی برای شفای حسنین و افطاری کردن با آب و اعطای غذا خود به یتیم و اسیر و مسکین، داستان معروفی است که به حد تواتر رسیده و شأن نزول این آیه می باشد.

آری، اینان خاندانی هستند که دیگران را بر خود ترجیح داده و قادر به رد فقرا و نومید کردن آن ها از در خانه ی خود نیستند.

(فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ) [آل عمران 3: 61]

(بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانمان، و ما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم؛ سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.)

آیه ی ابتهال از دیگر آیات نازله در شأن فاطمه است که اشاره به ماجرایی دارد که طی آن پیامبر از علمای نصاری نجران (به خاطر سرسختی در برابر ایشان و برای اثبات حقانیت خود) درخواست کرد طی مراسمی با هم مباهله کنند یعنی همدیگر را نفرین کنند، تا خداوند طرف دروغگو را لعنت و عذاب کند. در روز موعود علمای نصاری جمع شده و با کمال تعجب دیدند پیامبر تنها همراه یک زن و یک مرد و دو کودک آمده لذا بر حقانیت ایشان پی برده از مباهله دست کشیدند.

در آن روز تنها زنی که همراه پیامبر بود، دخترش فاطمه بود نه زنان و همسران پیامبر و این بیانگر مقام رفیع این بانوست.

(إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِب عَنکمُ الرِّجْس أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطهِّرَکمْ تَطهِیراً) [احزاب 33 : 33]

(خداوند فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند).

آیه ی تطهیر از جمله آیات متواتری است که علمای عامه و خاصه آن را نقل می کنند و روایت می کنند که پیامبر تا چند ماه هنگام عبور از خانه ی زهرا با مخاطب قرار دادن اهل بیت آن، این آیه را تلاوت می فرمود.

هنگامی که این آیه نازل شد پیامبر در منزل ام سلمه بود، پس علی و فاطمه و حسن و حسین علیه السلام را فراخواند و آن ها را زیر کساء قرار داد سپس فرمود: خداوندا!

این ها اهل بیت من هستند پس رجس و پلیدی را از آن ها دور کن و پاک و مطهر قرارشان ده! و سه مرتبه آن را تکرار فرمود. سپس ادامه داد: خداوندا! صلوات و برکات خود را بر آل محمد قرار بده. [4]

(قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏) [شوری 42 : 23]

(بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره ی خویشاوندان)

هنگامی که این آیه نازل گردید از رسول خدا سئوال شد: یا رسول الله! این اقربانی که دوستی آنها بر ما واجب است چه کسانی هستند؟ پیامبر فرمود: علی و فاطمه و دو پسر آن ها. [5]

پیامبر تنها محبت و ولایت خاندان خود را به عنوان اجر رسالتش قرار داد، نه طلا و نقره و اموال دنیوی را و لیک افسوس و هزار افسوس از پاداشی که در برابر آن به اوداده شد. پس از او گروهی ملعون و منفور میراث دختش را غارت کرده دست به آزار و اذیت او دراز کردند و این گونه اجر رسالت نبی خود را ادا نمودند!!

(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاء) [ابراهیم 14 : 24]

(آیا ندیدی خدا چگونه مثل زده: سخنی پاک که مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است؟)

سلام خثعمی از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه سئوال کرد: منظور از «اصلها ثَابِتُ وَ فَرَعَها فی السماء» چیست؟ امام فرمود: ای سلام! درخت محمد است و شاخه اصلی امیرالمؤمنین و میوه حسن و حسین و ترکه ی آن فاطمه و شاخه های کوچکترش، امامان علیه السلامهستند. [6]

فاطمه همان کسی است که اگر نبود هیچ مادری سزاوار مادری ائمه ی اطهار را نداشت و این شجره بدون شاخه و میوه می ماند!!

(فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ) [بقره 2 : 37]

(سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمود و [خدا] او را بخشید.)

در روایتی حافظ نجار از این عباس چنین نقل می کند: از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در مورد کلماتی که آدم آن ها را از پروردگارش دریافت نمود و به وسیله ی آن توبه اش پذیرفته شد، سوال کردم، ایشان پاسخ داد: او خدا را به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین سوگند داد، پس خداوند هم توبه ی او را پذیرفت (بنگرید به: چایچیان 23)

وجود حضرت زهرا سلام الله علیها که یکی از اهل بیت است عامل پذیرش توبه ی آدم بوده و این نشان دهنده ی جایگاه رفیع این بانوی بزرگ است.

(وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَوةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا لَا نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَّحْنُ نَرْزُقُکَ وَالْعَقِبَةُ لِلتَّقْوَى‏

(و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش. ما از تو جویای روزی نیستیم، ما به تو روزی می دهیم، و فرجام [نیک] برای پرهیزگاری است).

منظور از «اهل» در این آیه خاندان پیامبر است که شامل حضرت زهرا سلام الله علیها هم می باشد، همان طور که در روایات مختلف بدان اشاره شده است از جمله در روایتی از امام رضا علیه السلام چنین آمده است:

صدوق در عیون الرضا (آورده)، از آن حضرت مروی است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم بعد از نزول این آیه، نه ماه هر روز وقت هر نمازی، پنج مرتبه می آمد به در خانه ی علی و فاطمه علیه السلام و می فرمود: نماز، خدا رحمت کند شما را، گرامی نداشته هیچ کس از ذریه ی انبیا را به مثل این کرامتی که مخصوص گردانید ما را بدان از تمام اهل بیتشان. [7]

(إنَّا أَعطَینَاکَ الکَوثَرَ) [کوثر 108 : 1] (ما به تو کوثر را عطا کردیم).

بسیاری از مفسران منظور از «کوثر» در این آیه را حضرت زهرا سلام الله علیها می دانند که مایه ی خیر کثیر برای پیامبر بوده و سلاله ی رسول الله در دامان او پرورش یافت.

یکی دیگر از شعرای مشهور عرب به نام سید مرتضی قزوینی این موضوع را چنین به نظم در آورده:

فسوره الکوثر اختصت بها شرفا

و حسبها سوره تسمو بعلیاها

ترجمه:

سوره ی کوثر در شأن اوست و برای او همین افتخار بس که سوره ای، مقام و مرتبه ی او را بالا برده است.

عترت تجلی گاه فروغ فاطمی

آن چه از کتب سنی و شیعه در باب منزلت ایشان روایت شده، بسیار است که در این جا به ذکر دسته ای از آن ها می پردازیم:

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فاطمه جان! هر کس بر تو درود و صلوات بفرستد خداوند او را می آمرزد و او را در بهشت به من ملحق می سازد.[8]

شیخ هادی کاشف الغطاء شاعر معاصر عرب همچنین در باب فضیلت صلوات بر حضرت زهرا سلام الله علیها با الهام از حدیث مذکور چنین می گوید:

صل علیها ان من صلی علی

فاطمه یغفر له ما فعلا

و ربه بلحقه امتنانا

بالمصطفی فی الخلد حیث کانا

ترجمه:

بر او [زهرا] درود بفرست، قطعاً کسی که بر او درود و صلوات بفرستد همه ی اعمالش بخشیده می شود.

و خداوند از روی لطف و مرحمتش، او را در بهشت به رسول خدا ملحق می کند.

درود بر فاطمه سلام الله علیها در کنار درود بر پیامبر از اعمالی شمرده شده که فضیلت بسیاری در پیشگاه خداوند متعال دارد، لذا کسی که بر ایشان درود فرستد مورد رحمت و مغفرت الهی قرار می گیرد.

منزلت فاطمه سلام الله علیها بالاترین مرتبه ای است که خداوند به بانویی عطا کرده است پدرش او را «سیده نساء العالمین» و «سیده نساء اهل الجنه» یعنی «سرور زنان جهانیان» و «سرور زنان بهشت» نامید.

از مفضل روایت شده: از امام صادق علیه السلام در مورد این سخن رسول خدا سئوال کردم «فاطمه سلام الله علیها سرور زنان زمان خود است» امام فرمود: مریم این چنین بود و لیک فاطمه سلام الله علیها سرور زنان هر دو جهان است از ابتدای عالم تا پایان آن. [9]

دوستی فاطمه سلام الله علیها بارها و بارها از طرف پیامبر عنوان شده، مورد تأکید قرار می گرفت و روایات زیادی در این باب وارد شده از جمله این روایت:

سلمان نقل می کند که رسول خدا فرمود: ای سلمان! کسی که دوست بدارد دخترم فاطمه را پس او با من است در بهشت، و دشمن او در آتش دوزخ است. ای سلمان! دوستی فاطمه در یکصد موضع سود بخش است که آسان ترین آن مواضع هنگام مرگ، و قبر، و میزان، و محشر، و عبور از صراط و هنگام محاسبه ی اعمال است. پس کسی که فاطمه از او راضی باشد خدا از او راضی است، و کسی که مورد خشم فاطمه باشد مورد خشم خداست. ای سلمان! وای بر ظلم کننده بر فاطمه و شوهر او و شیعیان و ذریه ی او. [10]

نتیجه

حضرت فاطمه سلام الله علیها دارای شخصیت والایی در ادبیات اهل بیت است، لذا آیات و روایات متعددی در رابطه ی با ایشان وجود دارد که در این مختصر به بررسی اندکی از آن ها پرداخته شد.

نتیجه ای که از این بررسی به دست آمد، نگاهی تازه و متفاوت به آیات قرآنی و احادیث نبوی و روایات ائمه اطهار علیهم السلام بود، چه خواننده از این پس می تواند از منظر فاطمی به این دسته از آیات و روایات بنگرد.

از سوی دیگر با اشاره به قسمتی از خطبه ی حضرت زهرا سلام الله علیها و بررسی جوانب سیاسی و اجتماعی آن، می توان پیام این خطبه را از طرفی خطاب به همه ی زنان مسلمان و از طرفی خطاب به همه ی امت اسلامی مورد تأمل قرار داد.      

            [1] فاطمه زهرا، احمد رحمانی همدانی، ص 31

[2] فاطمه زهرا المراه النموذ جیه فی الاسلام، ابراهیم امینی ص 84

[3] فاطمه زهرا، احمد رحمانی همدانی، ص 29

[4] فاطمه البتول ج 1، احمد عبدالجواد دومی ص 32

[5] فاطمه الزهرا من المهد الی اللحد سید محمد کاظم قزوینی ص 234

[6] عظمه الصدیقه الکبری، فاضل فراتی 59

[7] تفسیر اثنی عشری، حسین بن احمد حسینی 8-351

[8] سوگنامه فدک، محمد نقی نقوی ص 96 و 97

[9] فاطمه الزهرا، بهجه قلب المصطفی، احمد رحمانی همدانی

[10] سوگنامه فدک محمد تقی نقوی، ص 112